σπείρα

Διακοσμητικό μοτίβο πολύ διαδομένο στην προϊστορική εποχή. Η φύση του σχήματος αυτού είναι διπλή: μπορεί να παραστάνει μια καθαρή γεωμετρική αφαίρεση ή να είναι η σχηματοποιημένη αναπαράσταση φυσικών μορφών. Στη δεύτερη φύση της παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Άνω Παλαιολιθική εποχή και ακριβώς κατά το Μαγδαλένιο και αποτελεί ίσως σχηματοποίηση μιας λεπτομέρειας του κεφαλιού του βονάσου: του ματιού και του κέρατος του ζώου, που σχεδιάζονται με μια μόνη συνεχή γραμμή. Στη Νεολιθική εποχή η σ. παρουσιάζεται ως καθαρά αφηρημένο διακοσμητικό στοιχείο με μεγάλη διάδοση κυρίως στη διακοσμητική τέχνη των πολιτισμών του δουναβοβαλκανικού χώρου, που τη χρησιμοποίησαν πολύ στη ζωγραφική και στη χαρακτική των αγγείων, τόσο με τη μορφή της απλής σ. όσο και με την πολυπλοκότερη μορφή της συνεχούς σ. Στην Ευρώπη η σ. παραμελήθηκε κατά τη Λιθοχαλκή περίοδο, αντίθετα όμως χρησιμοποιήθηκε πολύ στους πολιτισμούς της Ανατολικής Μεσογείου (κυκλαδικός πολιτισμός, μυκηναϊκός πολιτισμός) και της Κεντρικής Μεσογείου. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, την εποχή του χαλκού, ίσως με τη μυκηναϊκή επίδραση, το στοιχείο αυτό παρουσιάζεται πάλι, αλλά μόνο με διακοσμητικό σκοπό, στα μετάλλινα αντικείμενα, κυρίως στις βορειότερες περιοχές. Διακόσμηση με σπείρες: τμήμα αναγλύφου από τάφο των Μυκηνών (Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

* * *

η / σπεῑρα, ΝΜΑ, και δ. γρφ

σπῑρα Α

1. καθετί που είναι στριμμένο ελικοειδώς, καθώς και κάθε έλικά του (α. «η τρίτη σπείρα τού ελατηρίου» β. «ποιεῑν τι οἷον σπεῑραν», Ιπποκρ.)

2. η βάση τού ιωνικού κίονα, η οποία με τις ραβδωτές εσοχές και προεξοχές της δίνει την εικόνα στρεπτού αντικειμένου, και κυρίως το κυρτό της μέρος, αλλ. τόρος

3. μαθ. η επιφάνεια που ορίζεται όταν ένας κύκλος περιστραφεί στον χώρο γύρω από έναν άξονα ο οποίος βρίσκεται στο επίπεδό του αλλά δεν τόν τέμνει

4. στον πληθ. οι σπείρες και αἱ σπεῑραι

οι κουλούρες τού σώματος ερπετού

νεοελλ.

1. μαθ. α) καμπύλη που βρίσκεται πάνω στην επιφάνεια κυλίνδρου ή κώνου και τέμνει τα στοιχεία του υπό σταθερή γωνία

β) στον πληθ. επίπεδες καμπύλες γραμμές που περιβάλλουν ένα σημείο άπειρες φορές και με κάθε στροφή τό προσεγγίζουν ή απομακρύνονται από αυτό

2. (ηλεκτρ.) στοιχείο μιας περιέλιξης το οποίο παρουσιάζει κυκλικό σχήμα και έχει τα άκρα του πολύ κοντά μεταξύ τους

3. τεχνολ. καθένα από τα πλήρη ελικοειδή τμήματα ενός σπειρώματος

4. ζωολ. το σύνολο τών γύρων ενός συνεστραμμένου οστράκου

5. οργανωμένη ομάδα κακοποιών (α. «σπείρα λαθρεμπόρων» β. «σπείρα απατεώνων»)

6. φρ. α) «ανταγωνιστικές σπείρες»

(ηλεκτρ.) σπείρες ενός επαγωγέα ή ενός επαγώγιμου μιας ηλεκτρικής μηχανής που εξουδετερώνουν η μια το μαγνητικό αποτέλεσμα τής άλλης

β) «σπείρα φύλλων»

βοτ. η γενετήσια σπείρα, δηλαδή η υποθετική σπείρα που σχηματίζεται εάν αχθεί μια γραμμή που ενώνει τα σημεία έκφυσης τών φύλλων στα διαδοχικά γόνατα τού βλαστού, σε μια συνεχή σειρά από τη βάση προς την κορυφή

γ) «σπείρες γαλαξιών»

αστρον. οι σπειροειδείς βραχίονες, δηλαδή το εξωτερικό τμήμα τής ορατής δομής τών σπειροειδών γαλαξιών

μσν.-αρχ.

μονάδα τού ρωμαϊκού στρατού, κοόρτις («παραλαβόντες τον Ἰησοῡν εἰς τὸ πραιτώριον συνήγαγον ἐπ' αὐτον ὅλην τὴν σπεῑραν», ΚΔ)

αρχ.

1. στριμμένο δικτυωτό πλέγμα, σπείραμα

2. κάλως, παλαμάρι

3. ελικοειδής κόμμωση

4. κυκλικό πλέγμα που τοποθετούσαν στο κεφάλι για να μεταφέρουν βάρη

5. συνεστραμμένες ίνες ξύλου, ρόζος

6. μικρή μονάδα τού ρωμαϊκού στρατού, διλοχία

7. τακτική μονάδα τού στρατού τών Πτολεμαίων

8. θρησκευτικός θίασος, όμιλος λατρευτών.

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. σπεῖρα (< *σπερ-jα) και η λ. σπεῖρον (< *σπερ-jον) πρέπει να προέρχονται από κάποιο ρ. με σημ. «λυγίζω, στρέφω, περιτυλίσσω» (βλ. και λ. σπάρτο, σπάργανο), το οποίο, όμως, δεν διατηρήθηκε πιθ. λόγω τού ότι θα ήταν ομώνυμο με το ρ. σπείρω. Ο τ. σπῖρα εμφανίζει τον φωνηεντισμό τού λατ. spira, που είναι δάνειο από την Ελληνική].